Ο Χαμένος παράδεισος

Tο Ιωνικό πανεπιστήμιο θα άνοιγε στη Σμύρνη το Σεπτέμβρη του 1922.
Δεν πρόλαβε.
Όνειρο του ήταν η καλλιέργεια της ειρηνικής συμβίωσης των λαών της Ανατολής.
Δεν πραγματοποιήθηκε.

Η δολοφονία του αρχιδούκα, το πλοίο που δεν παραδόθηκε στον παραγγελιοδόχο του και αποφάσεις επάνω στα κομμάτια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, χιλιόμετρα μακριά από αμάχους, οδήγησαν στην ισοπέδωση μιας γοητευτικής, λαμπερής, πολυπολιτισμικής πόλης.
Μια μεγάλη ιδέα, μίση αιώνων και λαοί, πολλοί λαοί.

Λάθος σχέδια, λάθος ελπίδες, λάθος στιγμή.

Ο Χαμένος Παράδεισος του Giles Milton από τις εκδόσεις Μίνωας, είναι ένα ιστορικό βιβλίο που περιγράφει τα γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή της Σμύρνης. Ο Milton, ταξίδεψε, συνάντησε απογόνους, μάζεψε υλικό και μιλάει ξεκάθαρα και αποστασιοποιημένα για θέματα που εθνικά μας πονάνε. Επειδή ο συγγραφέας είναι Άγγλος, υπενθυμίζει αυτή την τραγική ιστορία και σε άλλες δυτικές χώρες που μερικές φορές μπορεί να θεωρούν ότι είναι απλά κάτι δικά μας, εδώ γύρω. Ενδεχομένως και να το κάνει λιγότερο αμφισβητήσιμο στα μάτια τους.

Σε εμάς, δίνει μια οπτική, ελαφρώς μετατοπισμένη από αυτήν που έχουμε συνηθίσει. Ακριβώς επειδή δεν είναι γραμμένο από τη δική μας σκοπιά, σε μερικά σημεία καταφέρνει να δημιουργήσει μια αίσθηση παρατηρητή. Και πάλι όμως, από αυτή τη θέση φτάνεις στο ίδιο σημείο. Nα αναρωτιέσαι τι είναι ικανοί να κάνουν ή να επιτρέψουν οι άνθρωποι.

Παρότι είναι ιστορικό βιβλίο έχει αίσθηση μυθιστορηματικής πλοκής.
Η αύρα της Σμύρνης, ξετυλίγεται μέσα από τη ζωή των Λεβαντίνων του Μπουρνόβα. Ένα πλούσιο κομμάτι της πόλης σε άνθιση, το οποίο μέχρι σχεδόν τέλους δεν μπορούσε να πιστέψει ότι θα συμβούν ακρότητες. Που να φανταζόταν ότι τελικά θα ακουμπούσε και εκείνους. Η φράση που μου έμεινε από την περιγραφή της ζωής τους ήταν:

Μέσα από αυτές τις “Ζωές απρόσβλητες από τις καθημερινές έννοιες” αναβλύζει έντονη η λάθος αίσθηση που συχνά έχουμε ότι αυτά δεν μπορεί να συμβούν σε εμάς αλλά κάπου αλλού, κάπου μακριά σε κάποιους άλλους πιο κακότυχους.

Τα γυρίσματα μεταξύ προσωπικών στιγμών και ιστορίας είναι συχνά.
Φωτίζονται οι προσωπικότητες των πολιτικών.
Παρεμβάλλονται ιστορίες για το Λώρενς της Αραβίας, τον Ερνεστ Χέμινγουει και τον Αριστοτέλη Ωνάση.
Και στο τέλος γίνεται τόσο τραγικό και λεπτομερές που δεν μπορείς να το πιστέψεις και ας το ξέρεις αυτό το τέλος. Δίνει λοιπόν συχνά την αίσθηση ιστορικού μυθιστορήματος και ας μην είναι.

H Σμύρνη, η πιο πλούσια πόλη της Τουρκίας, περιγράφεται κοσμοπολίτικη, θρησκευτικά ανάμεικτη, με κατοίκους πιο απελευθερωμένους από τους δυτικούς της εποχής αν και στην καρδιά του Ισλάμ.
Μαργαριτάρι της Ανατολής ή η Πόλη των Απίστων για τους Τούρκους.
Ανατολή και Δύση, δύο κόσμοι μαζί.

“Φέσια ανακατεμένα με καπέλα, κάλαντα σε πολλές γλώσσες” και για χρόνια ένας Τούρκος μπέης που υποστήριζε το ανεξάρτητο πνεύμα της πόλης, κάτι που έδινε στη Δύση την εικόνα των Τούρκων ως ανεκτικών.

Ο Milton δεν χαρίζει σε καμία πλευρά. Είναι φανερά επικριτικός στη Μεγάλη Ιδέα, παρουσιάζει τις κινήσεις των Ελλήνων και των Τούρκων σε διάφορες περιόδους αλλά κυρίως δεν ωραιοποιεί τις μεταστροφές των δυτικών χωρών.

Γιατί όταν δεν βγαίνει η σκακιέρα μπορείς να της δώσεις μια και να σωριαστούν τα πάντα κάτω, να σταματήσει το παιχνίδι. Για εσένα, όχι για τα πιόνια.
Γίνεται επίσης σαφές, πώς η εντολή για “αυστηρή ουδετερότητα” μεταφράζεται σε κάτι απάνθρωπο την ώρα μιας σφαγής. Γιατί αυτό είναι που δίνει την ακόμη μεγαλύτερη τραγικότητα στη Σμύρνη. Όλα έγιναν παρουσία πολιτισμένων εθνών.

Το βιβλίο ξεκινάει 9 Σεπτεμβρίου 1922 τη στιγμή όπου έφιπποι Τούρκοι μπαίνουν στην πόλη καθησυχάζοντας τους κατοίκους. Ανατρέχει σε ιστορικά γεγονότα πολύ πιο πριν, παρεμβάλει φωτογραφίες και καταλήγει στην καταστροφή μερικές ημέρες αργότερα. Μέρα-μέρα, στιγμή-στιγμή. Η βαρβαρότητα, η λεηλασία και η φωτιά περιγράφονται τόσο γλαφυρά μέσα από γράμματα και ημερολόγια που δεν μπορείς να το διαβάσεις με τη μία. Συγκλονίζεσαι, μπουκώνεις, δακρύζεις βουβά, σταματάς για λίγο. Δεν το χωράει ο νους σου.

Και αναρωτιέσαι … εσύ θα αναγνώριζες εγκαίρως τα σημάδια ή θα είχες μείνει μέχρι τέλους.

Διαβάζοντας, δεν μπορείς παρά να σκεφτείς ότι μερικά πράγματα στην ανθρώπινη συμπεριφορά παραμένουν αμετάβλητα.

◈ Η δύναμη της φήμης και η παραπλάνηση μέσω του τύπου.
◈ Οι εντάσεις βρίσκουν πρόσφορο έδαφος όπου η μόρφωση καλύπτεται από θρησκοληψίες και δεισιδαιμονίες.
◈ Οι πρόσφυγες πάντα ζουν ένα δεύτερο δράμα.

◈ Οι άνθρωποι εμπιστεύονται αυτό που τους βολεύει.
◈ Όταν αισθάνεσαι ασφαλής στο μικρόκοσμο σου, αγνοείς τα σημάδια.
◈ Όταν πλησιάζει η καταστροφή προσπαθείς να κρατηθείς στο πριν μέχρι να μην υπάρχει κανένα περιθώριο ψευδαίσθησης.

Κλείνοντας το βιβλίο, αναστενάζεις και θυμάσαι όλες τις φορές που μπορεί να είπες “είναι σαν πόλεμος” για κάθε κρίση που πέρασε. Και ορκίζεσαι να μην το ξαναπείς.
Και δεν θέλεις να ξαναγίνει ποτέ κανένας πόλεμος για κανένα λόγο.
Γιατί η Σμύρνη όπως και κάθε πόλη θα έπρεπε να ανήκει στους κατοίκους της.
Γιατί οι λαοί δεν θα έπρεπε να είναι πιόνια.
Γιατί θα έπρεπε όλοι μαζί να διαφυλάσσουμε τον πολιτισμό μας.

Και η ιστορία δεν πρέπει ποτέ να επαναλαμβάνεται.